Системийн инженерчлэлийн институтын тэргүүн Д.Жаргалсайхан бичиж байна.

ГЭР БҮЛ БА БИЛИГ УХААН 

Монголчуудын гэр бүлийн амьдрал сүүлийн жилүүдэд гүнзгий өөрчлөлтөд орж, олон талын дарамт, үл ойлголцол, итгэлцлийн хямралтай тулгарч байна. 

Гэр бүлийн салалт, хүчирхийлэл, сэтгэлзүйн уналт зэрэг асуудал нь эдийн засгийн хомсдолоос илүү сэтгэлгээний эмх цэгцийн алдагдал, ухамсрын тэнцвэрийн доройтол–оос үүдэлтэй болжээ. Өөрөөр хэлбэл, бидний амьдралд дутагдаж буй зүйл бол материал бус, харин билэг ухаан — ухаан, сэтгэл, ёсны тэнцвэрийг хадгалах дотоод хүч юм.

Монгол хүн эртнээс “билэгтэй”, “билэг ухаантай” гэх үгийг дээдэлж ирсэн. Энэ нь зөвхөн мэргэн байхыг бус, сэтгэлээ захирч, үгээ тунгааж, үйлээ зөвтгөх чадварыг илэрхийлдэг. 

“Монголын нууц товчоо”-нд “Бэлэг, билэг хоёрыг хослуулмуй” гэжээ. Энэ бол эд баялаг ба ухааны өглөгийг тэнцвэржүүлэх ухаан. “Эрдэнийн товч”-д “Билэг ухаан дор ёс тогтож, ёс дор эв тогтмуй” гэж сургадаг. Энэ нь өнөөгийн хэлээр бол: ухамсар зөв байвал харилцаа зөв, харилцаа зөв байвал амьдрал эвтэй байна гэсэн үг. “Билиг судар”-т “Билиг сургаалд орсон хүн сэтгэлээ ариусгаж, үйлээ зөвтгөнө” гэжээ. Энэ бол ухаан зөв байх нь зөвхөн бодол төдий бус, амьд үйлдэл байх ёстойг онцолдог гүн санаа юм.

Орчин үеийн гэр бүлд гарч буй олон асуудлын уг шалтгаан нь “юу хийхээ мэдэхгүйдээ” бус, “яаж ойлгохоо мэдэхгүйд” оршдог. 

Үгийг буруу ойлгох, сэтгэлийг анзаарахгүй өнгөрөх, бусдын үнэт зүйлээ хүндлэхгүй байх нь жижиг гомдлоос эхэлж, итгэлцлийн ханыг нураадаг. 

Ийм нөхцөлд хууль, шийтгэл, эсвэл сэтгэлзүйн оношлогоо дангаараа тус болж чаддаггүй. Хамгийн үр дүнтэй арга бол билэг ухаанд тулгуурласан танин мэдэхүйн хандлага юм.

Танин мэдэхүйн арга гэдэг нь хүний бодол, сэтгэл, үйлдлийн уялдаа холбоог ухамсраар шинжлэн засах арга юм. 

Энэ аргаар хүн гадны бус, дотоод ертөнцөө судалж, өөрийн үйлдлийн уг шалтгааныг ойлгох чадвартай болдог. Үүнийг орчин үеийн сэтгэл судлаачид “self-observation” буюу өөрийгөө ажиглах чадвар гэж нэрлэдэг.

Өрнийн гүн ухаантан Сократ “Өөрийгөө танин мэдэх нь бүх мэргэн ухааны эхлэл” хэмээсэн бол Аристотель “Сайн үйл хийх чадвартай байх нь ухаант хүний хамгийн дээд илэрхийлэл” гэж сургажээ. Энэ хоёр зарчим нь Монголын “билэг ухаан”-тай гүнзгий дүйдэг. Өөрийгөө танин мэдэхүй бол ухамсрын эхлэл, харин сайн үйл хийх нь тэр ухамсрын бодит илэрхийлэл юм.

Монгол гэр бүлд энэ ухамсар “билэг сургаал дагах үйл” хэлбэрээр илэрдэг байжээ. Энэ бол ухаан, сэтгэл, ёсны нэгэн зүй тогтлыг амьдралдаа хэрэгжүүлэх дадал юм. Жишээлбэл, уур хилэнгийн үед ухаантай үг хэлэх, гомдсон үед уучлах, үл ойлголцлын үед сонсох — эдгээр нь бүгд “билиг сургаал дагах үйл”-ийн илэрхийлэл. Энэ үйл бол өөрийгөө хянах, ухамсраар чиглүүлэх танин мэдэхүйн дадал юм.

Танин мэдэхүйн арга нь зөвхөн хувь хүний сэтгэлзүйд төдийгүй гэр бүлийн харилцаанд ч хэрэглэгдэх боломжтой. 

Хосууд “Би зөв үг хэлж байна уу?” гэж асуухаасаа илүү “Би зөвөөр ойлгож байна уу?” гэж өөрөөсөө асууж сурах хэрэгтэй. 

Энэ нь сэтгэлгээний хандлагын том өөрчлөлт юм. Сэтгэлзүйн хямралын үед “би зөв, чи буруу” гэж ялгахаасаа илүү “бидний хооронд юу тасарч байна вэ?” гэж ухамсрын түвшинд хандах нь билиг ухааны арга юм.

Энэхүү ухамсрын хандлагыг амьдралд хэрэгжүүлэх нэг хэлбэр бол “Билигт сургаал”-ыг орчин цагийн цэгцтэй сэтгэлгээний аргаар өөрсдийгөө цэнэглэх арга мөн. Энэ бол хуулийн эсвэл , шашины аргуудаас өөр, харин эхнэр, нөхөр хоёрын  дундын ухамсартай тохиролцоо буюу нэгдсэн зорилго, нэгдсэн зарчим, нэгдсэн ойлголтуудыг үүсгэж ашиглах гэрээ юм.  Хосууд хамтдаа суугаад “Бид үг, үйл, сэтгэл гурвынхаа нэгдлийг билэг ухаанд, нэгдмэл зорилгод нийцүүлэх нь зайлшгүй юм  байна” хэмээн ухаарах  нь өөрсдийн ухамсрын түвшинд харилцаагаа шинэчилж байгаа хэрэг юм. Энэ бол танин мэдэхүйн өөрчлөлтийн хамгийн чухал бодит алхам.

Билэг ухаан бол зөвхөн өнгөрсөн үеийн сургаал биш, өнөөгийн сэтгэлзүйн эрүүл мэндийн түлхүүр юм. Өнөөдөр бидэнд гаднаас хэн нэгэн аврагч хэрэггүй, харин дотоод цэгцтэй сэтгэлгээ хэрэгтэй байна. Хүн бүр билэг ухааныг танин мэдэхүйн аргаар өөрийн амьдралд хэрэгжүүлж чадвал, гэр бүлийн зөрчил бол гагцхүү ойлголтын ялгаанаас бус, ухамсрын ялгаанаас үүдэлтэйг ойлгоно. Энэ ялгааг нөхөх цорын ганц гүүр бол билэг ухаан.

Билэг ухаан гэдэг нь бодлыг цэгцлэх, сэтгэлийг тайвшруулах, үйлдлээ зөвтгөх гурван чадварын нэгдэл юм. 

Хэрэв эдгээр гурван чадварыг гэр бүлийн амьдралд хэрэгжүүлбэл, хүн өөрийгөө илүү гүнзгий ойлгож, нөгөө хүнийхээ дотоод ертөнцийг хүндэтгэж чадна. Тэр цагт хайр нь зөвхөн сэтгэл хөдлөл бус, ухамсрын баталгаа болж хувирна.

Иймээс өнөөгийн Монголын гэр бүлүүдэд хамгийн ихээр дутмаг байгаа зүйл бол ухаант шийдвэр биш, ухаант харилцаа юм. 

Энэ харилцааг бий болгохын тулд бид эртний “билэг ухаан”-аа орчин үеийн “танин мэдэхүйн арга”-тай уялдуулах ёстой. Энэ хоёр нэгдэж чадвал хүн өөрийнхөө амьдралын төдийгүй бусдын амьдралын төлөө ухаант хариуцлага хүлээж сурах болно.

Өрнийн гүн ухаантан Иммануил Кант “Ёс зүй бол ухамсрын дотоод хууль” гэж хэлсэн байдаг. Харин Монголын Саган Сэцэн “Билэг ухаан дор ёс тогтож, ёс дор эв тогтмуй” гэж бичжээ. Энэ хоёр эшлэл, хоёр соёл, хоёр цаг үеийн гүн санаа нэг л утганд нэгдэж байна:

 Хүн дотоод ухамсраа тэгшлэж байж л амьдралынхаа ёсыг тогтооно.

Тиймээс гэр бүлийн амьдралд билэг ухаанаар хандах нь өнгөрсөнд буцах бус, харин ухамсарт ирээдүйг бүтээх эхлэл юм.